Đồng bằng sông Cửu Long: Kỳ quan của miền Nam Việt Nam

Đồng bằng sông Cửu Long nhìn từ không gian, tháng 2 năm 1996

Vùng Đồng bằng sông Cửu Long, hay còn được gọi là Tây Nam Bộ, Cửu Long hoặc miền Tây, là mảnh đất phía nam của Việt Nam, thuộc Nam Bộ. Với thành phố trực thuộc trung ương là Cần Thơ và 13 tỉnh thành như Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long, Trà Vinh, Hậu Giang, Sóc Trăng, Đồng Tháp, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu và Cà Mau, vùng Đồng bằng sông Cửu Long có diện tích rộng lớn là 40.577,6 km² và dân số ấn tượng 17.744.947 người vào năm 2022.

Với 12,8% diện tích cả nước và 17,9% dân số cả nước, Đồng bằng sông Cửu Long tăng trưởng kinh tế nhanh hơn cả nước với tốc độ tăng trưởng 8,8% vào năm 2017, so với 7,6% của toàn quốc. Vùng này là nơi trồng lúa chiếm 54% diện tích và sản lượng lúa chiếm 58% tổng sản lượng lúa cả nước. Gạo xuất khẩu từ vùng này chiếm đến 93% sản lượng trên toàn quốc. Thêm vào đó, nguồn thủy sản cũng quan trọng với 77% diện tích, 40% sản lượng và 60% xuất khẩu của cả nước. Tuy nhiên, thu nhập bình quân đầu người vẫn còn thấp hơn so với cả nước, chỉ khoảng 60 triệu đồng mỗi năm (so với 74 triệu đồng/người/năm trên toàn quốc).

Đôi nét giới thiệu

Đồng bằng sông Cửu Long, hoặc còn được gọi là Châu thổ sông Mê Kông, là phần đất cực nam của Việt Nam, nằm về phía đông nam của Campuchia. Vùng này là nơi có đất màu mỡ nhất và dân số đông nhất tại Việt Nam.

Đồng bằng sông Cửu Long bao gồm 13 tỉnh/thành phố như TP. Cần Thơ, An Giang, Đồng Tháp, Long An, Tiền Giang, Vĩnh Long, Bến Tre, Trà Vinh, Sóc Trăng, Hậu Giang, Bạc Liêu, Cà Mau, và Kiên Giang. Đây là vùng đất trù phú, nơi cây lúa nước có thể được thu hoạch bảy lần trong hai năm.

Phần lớn cư dân ở vùng đồng bằng sông Cửu Long là người Việt, cùng với đó có người Khmer sinh sống chủ yếu ở tỉnh Trà Vinh, Sóc Trăng và An Giang. Ngoài ra, vẫn còn có một số người Hoa, với quy mô tương đương ở tỉnh Kiên Giang và Trà Vinh, nhiều trong số họ đã di cư từ thời Minh đến thời Thanh.

Địa lý

Đồng bằng sông Cửu Long là một phần của châu thổ sông Mê Kông, với diện tích 39.194,6 km². Vùng Đồng bằng nằm liền kề với Đông Nam Bộ, giáp Campuchia về phía bắc, vịnh Thái Lan về phía tây nam và Biển Đông về phía đông nam.

Vùng Đồng bằng sông Cửu Long được chia thành ba tiểu vùng. Vùng cao ở phía tây bao gồm các tỉnh đầu nguồn của sông Cửu Long như Đồng Tháp, An Giang và Cần Thơ, cũng như các tỉnh Long An, Tiền Giang, Vĩnh Long, Hậu Giang và một phần của Kiên Giang về phía tây. Đây là vùng thường bị ngập trong mùa mưa vì nước sông Cửu Long dâng cao. Vùng thấp ở đồng bằng duyên hải phía đông bao gồm các tỉnh Bến Tre, Trà Vinh, Bạc Liêu, Cà Mau, một phần của Long An, Tiền Giang, Vĩnh Long, Hậu Giang và một phần của Kiên Giang. Vùng này thường bị mặn xâm nhập vào mùa khô.

Địa mạo địa hình

Tam giác châu sông Mê Kông là một đồng bằng bồi tích do hạ lưu sông Mê Kông và 9 nhánh sông chảy vào biển Đông. Đây là đồng bằng lớn nhất Việt Nam, với diện tích hơn 40.000 km². Độ cao trung bình so với mực nước biển không quá 2m, với nhiều dòng sông và ao đầm. Phần đông dân số ở đây là nông dân, và vùng này là trung tâm sản xuất lúa gạo chủ yếu của Việt Nam, cũng là một trong những vùng sản xuất gạo nổi tiếng ở Đông Nam Á. Sông Mê Kông chia thành hai nhánh ở dưới Phnôm Pênh, gọi là sông Tiền và sông Hậu. Hai sông này chia tam giác châu thành ba phần, với phía nam sông Hậu là bán đảo Cà Mau. Bãi biển ở phía tây bán đảo tạo ra những rừng ngập mặn đặc biệt chỉ có ở miền nhiệt đới, trong khi vùng đất nội địa có nhiều ruộng lúa nước và rừng rậm nhiệt đới. Ở giữa sông Tiền và sông Hậu là đồng bằng màu mỡ và bằng phẳng, với mạng lưới kênh mương dày đặc như mạng nhện. Phần phía bắc của sông Tiền chia ra thành Đồng Tháp Mười, thực tế là vùng đầm lầy, mùa mưa tạo thành một bãi nước rộng lớn, đạt độ sâu từ 3m trở xuống, cạn nước đến đầu gối trong mùa khô. Khu vực này cũng sản xuất nhiều củ sen và lúa nước nổi. Phía đông của sông Tiền là đồng bằng Đồng Nai.

Vùng đồng bằng sông Cửu Long được hình thành từ trầm tích phù sa và bồi cẳng qua nhiều kỷ nguyên thay đổi mực nước biển. Những hoạt động kết hợp giữa sông và biển tạo ra những vạt đất phù sa dọc theo bờ sông và một số cánh cát ven biển, cũng như đất phèn trên các trầm tích đầm mặn trũng thấp như vùng Đồng Tháp Mười, tứ giác Long Xuyên - Hà Tiên, và khu vực ngã ba Hậu Giang, Bạc Liêu và Cà Mau trên bán đảo Cà Mau.

Khoảng 8.000 năm trước, vùng ven biển cổ trải rộng từ Hà Tiên đến vùng đất thềm bình nguyên Đông Nam Bộ. Khi mực nước biển giảm, vùng đồng bằng trồng lên từng phần, cuối cùng tạo ra những bãi cát chạy song song với bờ biển hiện tại ở đồng bằng sông Cửu Long. Một cồn cát chia cắt vùng Đồng Tháp Mười và vùng trầm tích phù sa, tuổi của nó, xác định bằng phương pháp C14, được xác định là 4.500 năm. Trong thời gian này, mực nước biển tiếp tục giảm, tạo ra một mực nước biển mới và hình thành những vạt cồn cát. Sự hạ mực nước dẫn đến thay đổi môi trường trong đầm lầy biển, thực vật chịu mặn như cây đước và mắm thay thế bằng các loài cây thủy triều và cây hoang dại khác. Sự ổn định của mực nước biển khiến trầm tích ven biển lắng tụ nhanh chóng với lượng phèn thấp hơn.

Khí hậu

Lưu vực tam giác châu sông Mê Kông nằm ở trung tâm của miền gió mùa nhiệt đới châu Á. Từ tháng 5 đến cuối tháng 9, vùng này bị ảnh hưởng bởi gió mùa Tây Nam từ biển, mưa nhiều và ẩm ướt. Từ tháng 5 đến tháng 10 là mùa mưa. Từ tháng 11 đến giữa tháng 3 năm sau, vùng này bị ảnh hưởng bởi gió mùa Đông Bắc từ đất liền, khô khan và ít mưa. Từ tháng 10 đến tháng 11 là mùa khô, trong thời gian này có thủy triều sáng và tối.

Vùng Đồng bằng sông Cửu Long có khí hậu cận xích đạo, thuận lợi cho ngành nông nghiệp phát triển, với lượng mưa nhiều và nắng nóng. Đặc biệt, vùng này là nơi phát triển trồng lúa nước và cây lương thực.

Thủy văn

Lưu lượng nước trung bình chảy vào biển của tam giác châu sông Mê Kông là 475 tỷ m³ mỗi năm. Tiềm năng thủy năng trong lưu vực sông Mê Kông là 58 triệu kilowatt, và đã khai thác được khoảng 37 triệu kilowatt, với lượng phát điện hàng năm là 180 tỷ kilowatt-giờ. Thủy năng chưa khai thác chỉ chiếm dưới 1%.

Dòng chảy trong lưu vực tam giác châu sông Mê Kông đến từ mưa, và do ảnh hưởng của gió mùa không thay đổi hàng năm, nên mực nước chủ yếu diễn biến từ mùa thủy văn trước đến mùa thủy văn sau không có sự thay đổi đáng kể. Sự chênh lệch giữa mực nước cao và mực nước thấp không lớn. Với mức nước cao hằng năm trên 110% lưu lượng trung bình nhiều năm, và mực nước thấp hằng năm dưới 90% lưu lượng trung bình nhiều năm, không gây ra những sự thay đổi lớn.

Với lưu lượng nước khổng lồ, sông Cửu Long đóng vai trò quan trọng trong quá trình hình thành vùng đồng bằng này. Sông này cung cấp khoảng 4.000 tỷ m³ nước và 100 triệu tấn vật liệu phù sa vào biển mỗi năm. Những vật liệu phù sa này tạo thành đê tự nhiên cao 3-4m và một phần lắng tụ dọc theo các sông để tạo ra một châu thổ. Những vật liệu sông này cũng tạo ra các con sông chia cắt đê phù sa. Tuy nhiên, những vùng lớn chứa vật liệu phù sa biển vẫn tiếp tục hiện diện trong đầm lầy biển.

Đồng bằng sông Cửu Long - một kỳ quan của miền Nam Việt Nam, với địa lý đặc biệt, khí hậu thuận lợi và tài nguyên thiên nhiên phong phú. Vùng đất này đã và đang đóng góp quan trọng cho sự phát triển kinh tế và lĩnh vực nông nghiệp của Việt Nam.